احترام به بزرگترها

نعمت وجود بابركت آنان، اغلب تا هستند، ناشناخته است. وقتى‏به جايگاه حساس و مهم و نقش كارگشاى آنان پى مى‏برند كه از دست‏بدهند. چه بسيار اختلافها و قهرها و نزاعهاى خانوادگى كه پس ازدرگذشت «بزرگ خاندان‏» چهره نشان مى‏دهد و چه بسيار رابطه‏ها ورفت و آمدها كه قطع مى‏شود، يا به سردى مى‏گرايد، و علت آن فقط ازدنيا رفتن محورى است كه مايه دلگرمى، اميد، انس و معاشرت فاميل‏است. رسول خدا(ص) فرمود: «البركة مع اكابركم‏»; (1) . بركت و خير ماندگار، همراه بزرگترهاى شماست. در سخن ديگر فرمود: «الشيخ فى اهله كالنبى فى امته‏»; (2) . پيرمرد در ميان خانواده‏اش، همچون يك «پيامبر» در ميان امتش‏است. اين اشاره به همان نقش محورى، فروغ‏بخشى، صفاآورى، هدايت‏و ارشاد، تجمع و الفت است كه در وجود آنان نهفته است. پس اگربزرگترها در فاميل و خانواده، چراغ روشنى‏بخش و محور وحدت وهمدلى و عامل انس و ارتباط و رفت و آمدهاى خانوادگى‏اند، بايد اين‏جايگاه، محفوظ بماند و مورد حراست و تقويت قرار گيرد. ب - حرمت‏بزرگترها رعايت ادب و مقتضاى حق‏شناسى نسبت‏به عمرى تلاش‏صادقانه و ايثارها، گذشتها، دلسوزيها و سوختن و ساختنها كه بزرگان‏از خود نشان داده‏اند، آن است كه در خانواده‏ها مورد تكريم قرار گيرند،عزيز و محترم باشند، به آنان بى‏مهرى نشود، خاطرشان آزرده نگردد،به توصيه‏ها و راهنماييهايى كه از سر سوز و تجربه مى‏دهند، بى‏اعتنايى‏نشود. خود «بزرگسالى‏» و «سن بالا» در فرهنگ دينى ما احترام دارد. اين‏سخن پيامبر خدا(ص) است: «من عرف فضل كبير لسنه فوقره، آمنه الله تعالى‏من فزع يوم القيامة‏»; (3) . هر كس فضيلت و مقام يك «بزرگ‏» را به خاطر سن و سالش‏بشناسد و او را مورد احترام قرار دهد، خداى متعال او را از هراس ونگرانى روز قيامت ايمن مى‏دارد. احترام به بزرگترها و ترحم و مهربانى نسبت‏به كوچكترها، ازدستورالعملهاى اخلاقى اسلام است و كانون خانواده‏ها را گرم و مصفامى‏سازد و اين، توصيه امام صادق(ع) است كه فرمود: «ليس منا من لم يوقر كبيرنا و لم يرحم صغيرنا»; (4) . كسى كه بزرگ ما را احترام نكند و كوچك ما را مورد شفقت وعطوفت قرار ندهد، از ما نيست. اين سخن را نيز از على(ع) به ياد داشته باشيم كه فرمود: «يكرم العالم لعلمه و الكبير لسنه‏»; (5) . دانشمند را به خاطر علمش و بزرگسال را به خاطر سن او، بايداحترام كرد. اگر جوانان قدر پيران را نشناسند و به جايگاه آنان حرمت ننهند،هم رشته‏هاى عاطفى پيوندهاى انسانى از هم گسسته مى‏شود، هم ازرافت و عاطفه و تجربه سالخوردگان محروم مى‏شوند، هم نشانه‏بى‏توجهى خود به ارزشها را امضا كرده‏اند. حضرت على(ع) در يكى ازسخنان خويش، ضمن انتقاد از اوضاع زمانه و ناهنجاريهاى رفتارى‏مردم، از جمله بر اين دو مساله تاكيد مى‏فرمايد: 1- بى‏احترامى‏كوچكترها نسبت‏به بزرگترها 2- رسيدگى نكردن توانگران به‏نيازمندان: «انكم فى زمان ... لا يعظم صغيرهم كبيرهم و لا يعول غنيهم فقيرهم‏»; (6) . شما در زمانه‏اى به سر مى‏بريد كه كوچك به بزرگ تعظيم و تكريم‏نمى‏كند و ثروتمند، به فقير رسيدگى نمى‏كند!   نسبت‏به والدين سالمندان به طور عموم، از احترام برخوردارند. اگر پدر و مادرباشند كه اين وظيفه، سنگين‏تر و مسؤوليت مضاعف است. قرآن كريم‏از تندى و پرخاش نسبت‏به پدر و مادر پير نهى مى‏كند و به سخن نيك‏و لحن شايسته و خضوع و تواضع و گستردن بال رافت در برابر آنان وخيرخواهى و دعا در حق آنان دعوت مى‏كند. فرمان خداوند، چنين است: «اما يبلغن عندك الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل‏لهما قولا كريما، واخفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب ارحمهما كما ربيانى‏صغيرا»; (7) . هر گاه يكى از آن دو (پدر و مادر) يا هر دو نزد تو به سن پيرى وسالمندى رسيدند، به آنان اف مگو، آنان را طرد مكن و به آنان سخن‏كريمانه بگو و بال فروتنى را از روى رحمت و شفقت‏براى آنان‏بگستر، و بگو: پروردگارا! همان گونه كه مرا در خردسالى‏ام تربيت‏كردند، تو نيز بر آنان رحمت آور. ادب و احترام نسبت‏به پدر و مادر بزرگسال، آن است كه: آنان را به‏اسم، صدا نكنى، به احترامشان برخيزى، از آنان جلوتر راه نروى، باآنان بلند و پرخاشگرانه سخن نگويى، نيازهايشان را برآورى،خدمتگزارى به آنان را وظيفه‏اى بزرگ بدانى و از آنان در سن كهولت وپيرى مراقبت كنى. در حديث است كه امام باقر(ع) فرموده است: پدرم به مردى‏نگريست كه همراه پسرش راه مى‏رفتند و پسر به بازوى پدرش تكيه‏داده بود. پدرم تا زنده بود، با آن جوان (به خاطر اين بى‏حرمتى نسبت‏به‏پدرش) صحبت نكرد. (8) . به همان اندازه كه آزردن آنان و «عاق‏» شدن، حرام و نكوهيده است‏و از آن نهى شده است، دل به دست آوردن و جلب رضايت و نيكى به‏آنان سفارش شده است و اين خدمتگزارى، سبب بهشتى شدن فرزندان‏به شمار آمده است. «ابراهيم بن‏شعيب‏» گويد: به امام صادق(ع) عرض كردم: پدرم بسيارپير و سالخورده و ناتوان شده است. هر گاه حاجتى داشته باشد او رابرمى‏داريم و بر دوش مى‏كشيم. حضرت فرمود: «ان استطعت ان تلى ذلك‏منه فافعل و لقمه بيدك، فانه جنة لك غدا»; (9) اگر بتوانى عهده‏دار كارهاى اوشوى چنين كن، حتى با دستانت لقمه در دهان او بگذار، كه اين فرداى‏قيامت، براى تو بهشت (يا سپر از آتش: جنه) خواهد بود.   انتقال فرهنگ از عمده‏ترين راههاى انتقال يك فرهنگ به نسلهاى آينده، رفتارپدر و مادر و مربيان است. كودكان، آنچه را در رفتار بزرگترها ببينند، ازآن الگو مى‏گيرند. احترام به بزرگترها و رعايت ادب و تكريم نسبت‏به‏سالخوردگان، اگر در عمل و رفتار ما تجلى يابد، فرزندان ما نيز، اين‏فرهنگ را مى‏آموزند و با همين آداب و سنن بار مى‏آيند. كسى كه انتظارادب و معرفت و حق‏شناسى از فرزندانش دارد، بايد همين حالت رانسبت‏به پدر و مادر و بزرگترها نشان دهد، تا كوچكترها هم از اوبياموزند. اين يك سنت تاريخى و تاثير و تاثر از اعمال و رفتار است. هركس چيزى را درو مى‏كند كه كشته است. اگر در حديث است كه «لاميراث كالادب‏»; هيچ ارثى همانند ادب نيست كه از بزرگان به فرزندان‏برسد، در اين مورد هم مصداق مى‏يابد. امام على(ع) فرمود: «وقروا كباركم، يوقركم صغاركم‏»; (10) . به بزرگانتان احترام كنيد، تا كوچكترها هم به شما احترام كنند. امام صادق(ع) نيز فرموده است: «بروا آباءكم، يبركم ابناؤكم‏»; (11) . به پدرانتان نيكى كنيد، تا فرزندانتان هم به شما نيكى كنند. اين دقيقا برداشت محصول، از زراعتى است كه انسان با رفتارش‏در زمين دل و لوح جان كودكان انجام مى‏دهد. دهقان سالخورده چه خوش گفت‏با پسر. كاى نور چشم من، بجز از كشته، ندروى! مهمترين درس تربيتى، آن است كه با عمل داده شود. كودكان نيزمستعدترين شاگردانى‏اند كه «درسهاى عملى‏» را با دقت، از رفتار مامى‏آموزند. اگر ما به سالمندانمان احترام نگذاريم، از خردسالان ونوجوانان چه انتظارى داشته باشيم كه با سالخوردگان و خود ما بااحترام و تعظيم و تكريم، برخورد كنند؟ اين ارتباط متقابل درتاثيرگذاريهاى رفتارى را نمى‏توان ناديده گرفت. به قول معروف، اگراحترام امامزاده، توسط متولى رعايت نشود، از ديگران چه انتظارى‏است؟! جاى سالمندان، پيش از آنكه در «آسايشگاه‏»ها و «سراى سالمندان‏»باشد، كانون گرم و بامحبت‏خانه‏هاست، تا چراغ خانه روشن بماند ومحور تجمع و الفت افراد گردند. و از انديشه آنان نيز استفاده شود.بالاخره آنان، حاصل يك عمر، تجربه و چشيدن سرد و گرم روزگارندو مى‏توانند «مشاور» خوبى در تصميم‏گيريهاى زندگى باشند. آنچه در آينه جوان بيند. پير در خشت‏خام، آن بيند. اين هم بعد ديگرى از برخورد با پيران است.   و چه نيكو سروده است ملك‏الشعراى بهار: سحرگه به راهى يكى پير ديدم. سوى خاك، خم گشته از ناتوانى. بگفتم: چه گم كرده‏اى اندرين ره؟ بگفتا: جوانى، جوانى، جوانى. پى‏نوشتها: 1) بحارالانوار، ج‏72، ص‏137. 2) همان. 3) همان. 4) همان، ص‏138. 5) غررالحكم، چاپ دانشگاه، حديث 11007. 6) همان، حديث 3857. 7) اسراء، آيه 23 و 24. 8) بحارالانوار، ج‏71، ص‏64. 9) همان، ص‏56. 10) غررالحكم، چاپ دانشگاه، حديث 10069. 11) بحارالانوار، ج‏71، ص‏65. ورود به بهشت و برخورداری از درجات بالای بهشتی: از جمله آثار اخروی كه در نتيجه احترام به پدر و مادر برای انسان حاصل می‌شود، رسيدن به بهشت و بهره‌مندی از نعمت‌های فراوان آن است. خداوند در قرآن سعادت و شقاوت انسان را بسته به اعمال او می‌داند و برای هر يك از اعمال انسان درجه و مرتبه‌ای قرار داده است: «برای هر يك برابر اعمالی كه انجام داده اند درجاتی است، كه پروردگار تو از آنچه می كنند غافل نيست.»(انعام/132) اگر احترام به پدر و مادر در نزد خدا در مرتبه‌ای بسيار بالا قرار دارد، پس چه پاداشی بهتر و ارزشمندتر از بهره‌مندی از بهشت و درجات بالای آن برای انسان می‌تواند وجود داشته باشد؟ امام باقر(ع) در مورد مؤمنان برخوردار از جايگاه والای بهشتی می‌فرمايد: «اگر مؤمنی چهار ويژگی در خود داشته باشد خداوند او را در بالاترين و شريف‌ترين جايگاه قرار خواهد داد: كسی كه يتيمی را پناه داده و بر او پدرانه نظر افكند، كسی كه ضعيفی را مورد ترحم قرار دهد و در حد كفايت به او كمك كند، كسی كه به والدين خود انفاق و با آنان مدارا كند، و آن كه به ايشان نيكی كرده و از نگران ساختن آنها اجتناب نمايد». يكی از پيامدهای نيك احترام به والدين، همنشينی با نيكان در آخرت است. بزرگترين آرزو و خواسته اهل‌ ايمان، همنشينی با «ابرار» چه در دنيا و چه در آخرت است. آنان از خدا می‌خواهند كه با نيكان بميرند و با ايشان محشور شوند: «پروردگارا! گناهان ما را بيامرز و زشتی‌های ما را بپوشان و ما را با نيكان بميران». همنشينی با نيكان: كسی كه به خدا ايمان داشته باشد، برای جلب رضايت خدای متعال و برخورداری از فضل و رحمت الهی تمام سعی و تلاش خود را به كار می‌گيرد و با اعمال شايسته، راه رسيدن به رستگاری را می‌پيمايد. يكی از آن اعمال نيك، احترام به پدر و مادر است كه سعادت آخرت و همنشينی با نيكان را به‌دنبال خواهد داشت. پيامبر اكرم(ص) در بيان نيكی به پدر و مادر و نتيجه آن در آخرت و روز قيامت می‌فرمايد: «كسی كه برای پدر و مادرش حج انجام دهد و يا بدهكاری آنها را بپردازد، خداوند او را در روز قيامت با نيكان بر می‌انگيزد». انسان موجودی است كه هميشه به خداوند محتاج است و همواره در تمام كارها بايد به او متوسل شود و از او كمك بخواهد. دعا بهترين وسيله ارتباط بين خدا و انسان است. خداوند بزرگ بندگان خود را به دعا كردن سفارش كرده و وعده استجابت به آنان داده است. چنانكه درسوره بقره می‌فرمايد: «دعای دعاكننده را، به هنگامی كه مرا می‌خواند، پاسخ می‌گويم». البته خداوند متعال برای دعا و استجابت آن و همچنين برای درخواست‌كنندگان آن شرايطی قرار داده است كه بايد به آن شرايط عمل كرد. در اين رابطه پدر و مادر از جمله كسانی هستند كه دعايشان در حق فرزندان خوش رفتار مستجاب می‌شود. اجابت دعای والدين در حق فرزندان: در اهميت دعا برای فرزندان همين بس كه حضرت امام سجاد(ع) در صحيفه سجاديه، دعای 25 را به فرزندان خود اختصاص می‌دهد و از خداوند نيك بختی آ نها را می‌خواهد. امام صادق(ع) در اهميت دعای والدين در حق فرزندان می‌فرمايد: «خداوند دعای سه كس را رد نخواهد كرد: دعای پدر در حق فرزند در هنگام نيكی به او، دعای پدر بر ضد فرزند (نفرين) هنگامی كه مورد عاق او واقع شود و دعای مظلوم بر ظالم». والدين از نظر اخلاقی و تربيتی بر فرزندان خود تأثير زيادی دارند. پدر و مادر اولين كسانی هستند كه فرزندان در تمام مراحل زندگی، آنها را به عنوان الگوی خود قرار می‌دهند. بنابراين كسی كه انتظار ادب و معرفت و حق‌شناسی از فرزندانش دارد، بايد همين حالت را نسبت به پدر و مادر خودش و بزرگترها نشان دهد، تا كوچكترها هم از او بياموزند. اگر كسی پدر و مادرش را احترام كرد نتيجه آن را در احترام فرزندانش به خود خواهد ديد. اگر فرزند ببيند كه پدر و مادرشان نيكی به والدين را سرلوحه زندگی خود قرار داده‌اند و به آن اهتمام می‌ورزند، او هم نسبت به آنان چنين خواهد كرد. امام صادق(ع) می‌فرمايد: «به پدرانتان نيكی كنيد تا فرزندانتان به شما نيكی كنند.» (بحارالانوار/ج71/ص65) موجب نيكی فرزندان: خداوند انسان را به عنوان با ارزش‌ترين گوهر وجود خلق كرد، به او معرفت عطا كرد و ميوه محبت و دوستی را در دلش به بار نشاند و خانواده را مكانی امن برای پرورش و آرامش او قرار داد. از نشانه‌های او آن است كه از جنس خودتان همسرانی برای شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد و ميان شما و همسرانتان علاقه شديد و رحمت قرار داد، بی‌شك در اين (نعمت الهی) برای گروهی كه می‌انديشند نشانه‌های قطعی است.(روم/21) از اين رو خانواده مقدس‌ترين نهاد و اساس رشد و حيات جامعه است و اسلام برای آن اهميت بسياری قائل شده، آن را كانون اخلاقی جامعه و زير بنای اصلی حيات اجتماعی می‌داند. در اسلام رمز استحكام و ماندگاری خانواده توجه به ارزش‌های متعالی دينی و رعايت ارزش‌های انسانی شناخته شده است و برای هر يك از افراد در خانواده مسئوليت و وظايفی قرار داده و همه اعضای خانواده را موظف به رعايت اين اصول كرده است. در اين صورت است كه محيط خانواده محيطی پربار و سالم خواهد بود. اشاره: از مهم‌ترين تكاليفی كه در قرآن به آن سفارش فراوان شده و در آموزه‌های اسلامی نيز به عنوان يك فضيلت اخلاقی شناخته شده است؛ احسان و احترام به پدر و مادر است چنان كه خداوند متعال در قرآن می‌فرمايد: جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر احسان كنيد.(بقره/83)